Καθ’ όλη τη διάρκεια της επανάστασης του ‘21 στην Κρήτη οι Αγιοβασιλιώτες  έχουν δυναμική παρουσία στις στρατιωτικές επιχειρήσεις που λαμβάνουν χώρα σε όλη την Κρήτη. Πολλές μάχες έχουν κερδηθεί σε μεγάλο βαθμό χάρη στην προσφορά τους, ενώ ταυτόχρονα σημαντικές προσωπικότητες του Αγίου Βασιλείου, κυρίως ο Μελχισεδέκ και ο Γεώργιος Τσουδερός, έχουν προσφέρει σημαντική στήριξη στον αγώνα τόσο με οικονομική ενίσχυση όσο και με τη φυσική τους παρουσία.

Το 1830 με τη λήξη της Επανάστασης, υπογράφεται το πρωτόκολλο του Λονδίνου, με το οποίο αναγνωρίζεται το πρώτο ελληνικό κράτος, στα εδάφη του οποίου δεν συμπεριλαμβάνεται η Κρήτη. Η Μεγαλόνησος παρά την προσφορά της στον Αγώνα περνάει ξανά στα χέρια του Σουλτάνου ο οποίος με τη σειρά του την πωλεί στον Σατράπη της Αιγύπτου Μωχάμετ.

Θα χρειαστούν άλλα 80 χρόνια αγώνων και αιματοχυσίας για να πραγματοποιηθεί η πολυπόθητη Ένωση, την 1η Δεκεμβρίου του 1913.

Ένα από τα τραγικότερα γεγονότα της επανάστασης στην Κρήτη λαμβάνει χώρα στο βυζαντινό ναό της Παναγίας της Λαμπηνής.

Στις αρχές του 1829 μια ομάδα Τούρκων με αρχηγό τον Αλμπάνη, κάνει έφοδο στην εκκλησία την ώρα της Θείας Λειτουργίας. Εκείνη τη στιγμή οι περισσότεροι κάτοικοι του χωριού ήταν μέσα, έχοντας και µικρό αριθµό όπλων. 

Οι Τούρκοι έξω από το Ναό, καλούν τους χριστιανούς να παραδοθούν. Στην άρνηση των τελευταίων οι στρατιώτες πετούν μέσα στον ιερό χώρο εύφλεκτα υλικά και βάζουν φωτιά στην είσοδο, κάνοντας την ατμόσφαιρα στο εσωτερικό αποπνικτική.

Παρά τις διαβεβαιώσεις των Τούρκων ότι, οι πιστοί δεν έχουν να φοβηθούν τίποτα, αν παραδοθούν, όταν ανοίγει η πόρτα του ναού, οι εχθροί  εισβάλλουν βίαια  μέσα και κατασφάζουν τους άνδρες. Τα γυναικόπαιδα πιάνονται αιχμάλωτοι και οδηγούνται στο Ρέθυµνο, όπου πωλούνται  στα σκλαβοπάζαρα. Ο τραγικό ιερέας της  µεταφέρεται, επίσης στο Ρέθυμνο, όπου αφήνει την τελευταία του πνοή εξουθενωμένος και κακοποιημένος,  µέσα σ’ ένα Τζαµί, στη «Σοχώρα», στο οποίο τον έσυρε για να τον σώσει ένας Χότζας, από το αγριεµένο πλήθος των μουσουλμάνων.
 

Από τα τέλη του προηγούμενου έτους, ο Χατζημιχάλης Νταλιάνης έχει ήδη μεταβεί στην Κρήτη για να αναλάβει την ηγεσία της επανάστασης. Ο Τσουδερός στεκόμενος στο πλευρό του, ενισχύει οικονομικά τον αγώνα, ενώ ταυτόχρονα,  συμμετέχει με τους Αγιοβασιλιώτες στις στρατιωτικές επιχειρήσεις του Νταλιάνη.

Στις αρχές Μαΐου οι αγωνιστές της Λάμπης θα συντροφεύσουν για τελευταία φορά τον Νταλιάνη, στην ένδοξη μάχη στο Φραγκοκάστελλο Σφακίων. Εκεί ένα μικρό σώμα Κρητών, οχυρωμένο μέσα στο φρούριο συγκρούεται με τους 8.000 άνδρες του Μουσταφά Νταϊλή, γενικού διοικητή της Κρήτης. Μετά από κραταιό αγώνα, οι επαναστάτες πραγματοποιούν έξοδο από το Κάστρο, εντός του οποίου  θα παραμείνουν ο θρυλικός οπλαρχηγός με μερικούς άντρες. Η επιχείρηση θα πνιγεί τελικά στο αίμα, με τον θάνατο όλων των υπερασπιστών του Φραγκοκάστελλου, συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου του Νταλιάνη.

Οι αγωνιστές της επαρχία Αγίου Βασιλείου συνεχίζουν να προσφέρουν στον αγώνα συμμετέχοντας σε συγκρούσεις εκτός της Επαρχίας Αγίου Βασιλείου. Μεταξύ αυτών είναι και η περίφημη μάχη που λαμβάνει χώρα στη Μονή της Παναγίας της Οδηγήτριας στη Μεσαρά τον Μάρτιο του 1828. Υπολογίζεται ότι 3000 Τούρκοι εκστράτευσαν εναντίων του Ιωσάφ Ξωπατέρα ή Ξέπαπα, ο οποίος μαζί με άλλους αρχηγούς  στη Μεσαρά ενοχλούσε συνεχώς τους Τούρκους. Μπροστά στις υπεράριθμες δυνάμεις του εχθρού ο Ξωπατέρας οχυρώνεται στον ψηλό πύργο της Μονής και μετά από τριήμερη πολιορκία βρίσκει τραγικό θάνατο.
 

Το φθινόπωρο του ‘24 βρίσκουν μαρτυρικό θάνατο οι τέσσερις αγωνιστές και κρυπτοχριστιανοί από τις Μέλαμπες Αγίου Βασιλείου. Μέχρι το ‘21 εμφανίζονται  επίσημα ως μουσουλμάνοι με το επίθετο Ρεζέπης, ενώ ως χριστιανοί οι Mανουήλ, Aγγελής, Γεώργιος και Nικόλαος, ήταν γνωστοί με το επίθετο Βλατάκης.

Με το ξέσπασμα της επανάστασης, οι τέσσερις Μελαμπιανοί τάσσονται απροκάλυπτα στο πλευρό των επαναστατημένων Ελλήνων και συμμετέχουν με γενναιότητα στις μάχες, προσφέροντας πολύτιμη βοήθεια στον αγώνα. 

Η στάση τους προκαλεί την οργή των Τούρκων για τον «εμπαιγμό των Pετζέπηδων  στον Aλλάχ». Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, να συλληφθούν και να οδηγηθούν στο Ρέθυμνο, όπου με παραινέσεις και νουθεσίες αρχικά, οι Τούρκοι προσπαθούν μάταια να τους αλλάξουν το φρόνημα. Στη συνέχεια, ο διοικητής του Ρεθύμνου Aχμέτ Πασάς τούς υποβάλλει σε σκληρά βασανιστήρια, χωρίς όμως αποτέλεσμα.

Στις 28 Οκτωβρίου εκτελούνται παραδειγματικά στη φερώνυμη πλατεία του Ρεθύμνου, η οποία προς τιμήν τους έλαβε το όνομα Πλατεία τεσσάρων Μαρτύρων. Τα σεπτά λείψανα των Αγίων Μαρτύρων, βρίσκονται σήμερα θαμμένα στον ιερό ναό Αγίου Γεωργίου στα Περιβόλια.

H εκκλησία τους τιμά κάθε χρόνο στις 28 Oκτωβρίου και το απολυτίκιό τους έγραψε ο Eπίσκοπος Pεθύμνης και Aυλοποτάμου Kαλλίνικος Nικολετάκης, μια επίσης σημαντική προσωπικότητα από τον Ασώματο Αγίου Βασιλείου.
 

Τον Αύγουστο του 1823 οι Αγιοβασιλιώτες με αρχηγό το Γεώργιο Τσουδερό συμμετέχουν στη μάχη που πραγματοποιείται στις Αμουργέλλες Ηρακλείου. Η αριθμητική υπεροχή του εχθρού και του οπλισμού τους, σε συνδυασμό με την απουσία οπλαρχηγών, όπως του Ρούσου Βουρδουμπά και άλλων, θα έχει καταστρεπτικά αποτελέσματα για τους Κρήτες επαναστάτες, οι οποίοι οδηγούνται σε συντριπτική ήττα.

Από τους αγωνιστές του Αγίου Βασιλείου, σκοτώνονται όλοι οι μοναχοί της Μονής  του Πρέβελη  και ο θαυματουργός σταυρός του Εφραίμ που έμπαινε μπροστά σε κάθε μάχη, πέφτει στα χέρια του εχθρού. Εντελώς απρόσμενα, το ιερό αυτό κειμήλιο επιστρέφει το Νοέμβριο του ίδιου έτους στη Μονή, χάρη σε Γενοβέζους τυχοδιώκτες και το γεγονός αποδίδεται σε θαύμα.
 

Στις αρχές του ‘23 η Επαρχία Κισσάμου ζητά απεγνωσμένα βοήθεια από την Καγκελαρία για τις βιαιοπραγίες των Τούρκων.

Ο Γενικός Γραμματέας της Προσωρινής Διοίκησης Κρήτης Νεόφυτος Οικονόμου στέλνει εκστρατευτικό απόσπασμα, στο οποίοι συμμετέχει μεταξύ άλλων και ο Μελχισεδέκ Τσουδερός με τους άνδρες του. Οι Κρήτες συγκρούονται με τους Τούρκους στο Πολεμάρχι Χανίων.  Η μάχη έχει νικηφόρα αποτελέσματα  για τους χριστιανούς, ωστόσο κόστισε τη ζωή ενός μεγάλου ήρωα και αγωνιστή της περιοχής και εν γένει της Κρήτης, του Μελχισεδέκ Τσουδερού.

Το θάνατο της μεγάλης αυτής προσωπικότητας θα περιγράψει αναλυτικά ο ανιψιός του, Μιχαήλ Τσουδερός σε άρθρο στην εφημερίδα Ραδάμανθυς μερικές δεκαετίες μετά, αναφερόμενος στις συστάσεις που έκανε ο πληγωμένος Μελχισεδέκ πριν ξεψυχήσει στους συμπολεμιστές του για συνέχιση του αγώνα  και την ανάθεση της ηγεσίας της Μονής του Πρέβελη  στο Νείλο Μοσχοβίτη:

«Μετά πολλάς δε καθ’ας ηυτύχησε μάχας ο Μελχισεδέκ Τσουδερός επληγώθη θανατηφόρως την 1ην Απριλίου του 1823, εις την εν Πολεμαρχίω της επαρχίας Κυσάμου μάχην, (β) επιζήσας δε μετά την πληγήν 7 ώρας παρήγγειλε εις τους συνοδεύοντας αυτόν ενόπλους Μοναχούς και εξέλεξαν αντ’ αυτού ηγούμενον της Μονής αντικαταστάτην του τον αγαπητόν του Νείλον Μοσκοβίτην και συστήσας εις τους περικυκλούντες αυτόν συναγωνιστάς του και εξορκίσας αυτούς εις το όνομα της Αγίας Τριάδος να εξακολουθώσι τον κατά των απίστων πόλεμον με αδελφικήν ομόνοιαν και αγάπην μέχρι της απελευθερώσεως της πατρίδος των παρέδωκε το πνεύμα προς τον Κύριον.»

Αθήναι τη 26 Μαΐου 1873
Μιχαήλ ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ

(Δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα Ρεθύμνου ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ, 9 Ιουλίου 1873)

Ο Γεώργιος Τσουδερός ορίζεται αρχηγός της επαρχίας Αγίου Βασιλείου από τον Αφεντούλιεφ και ορκίζεται πεντακοσίαρχος στις 4 Απριλίου του 1822.

Οι Αγιοβασιλιώτες συμμετέχουν στην αποτυχημένη επιχείρηση του Γάλλου φιλέλληνα Βαλέστρα στο Ρέθυμνο. Ο Βαλέστρας βάζει στόχο να καταλάβει το Φρούριο του Ρεθύμνου,  το οποίο θεωρεί ότι θα μπορεί να γίνει η έδρα της επαναστατημένης Κρήτης και το κέντρο ανεφοδιασμού της, αποτελώντας ένα καλύτερο σημείο από το απομακρυσμένο Λουτρό.  Σύμφωνα με τα σχέδιά του,  με συντονισμένες επιθέσεις κοντά στην πόλη του Ρεθύμνου, σκοπεύει να παρασύρει την ισχυρή φρουρά της Φορτέτσας μακριά από το Φρούριο και στη συνέχεια, αφού τους περικυκλώσει με μια ισχυρή μερίδα επαναστατών, να καταλάβει το εύκολα φρούριο που θα έχει μείνει στο μεταξύ με ελάχιστες δυνάμεις.  

Στο μεταξύ ο Αφεντούλιεφ, που φοβόταν τη δόξα του Βαλέστρα, ερχόμενος σε μυστική συνεννόηση με τον οπλαρχηγό Παπαδάκη, καταφέρνει να σαμποτάρει το σχέδιο. Σύμφωνα με το Μουρέλλο ο δεύτερος, ακολουθώντας την εντολή του αρχηγού της Κρήτης, όταν δίνεται το σύνθημα για επίθεση δεν βγάζει τους άντρες του στη μάχη, παρ’ όλο που ελέγχει το κύριο σώμα των επαναστατικών δυνάμεων, αφήνοντας τους άλλους συναγωνιστές εκτεθειμένους στον κίνδυνο: «δυστυχώς ελθούσης της ώρας ουδόλως εκινήθει, αναξίως εαυτού πολιτευθείς», όπως σχολιάζει ο Πρωτοπαπαδάκης.

Ο Τσουδερός στη θέση Πέταλο του Βρύσινα, μαζί με άλλους Ρεθυμνιώτες που επρόκειτο να περικυκλώσουν τους εχθρούς από τα πλάγια, φανερώνονται άστοχα στους εχθρούς νωρίς, με αποτέλεσμα να δεχτούν την πρώτη ισχυρή επίθεση από ένα πανίσχυρο τουρκικό άγημα, που υπερέχει κατά πολύ αριθμητικά. Μπροστά στον κίνδυνο να αποδεκατιστούν, Ρεθυμνιώτες οπλαρχηγοί οπισθοχωρούν με αρκετές απώλειες. 

Το σχέδιο του Βαλέστρα, όχι μόνο ναυάγησε, αλλά στοίχισε τη ζωή του ίδιου, καθώς και πολλών Κρητών αγωνιστών.

Ο Γάλλος φιλέλληνας αξιωματικός Ιωσήφ Βαλέστ ή Βαλέστρας ή Μπαλέστρας είχε έρθει στην Ελλάδα από την Τεργέστη  ήδη από το καλοκαίρι του ‘21 μαζί με τον Δημήτρη Υψηλάντη, ο οποίος τον όρισε συνταγματάρχη, αναθέτοντάς του την οργάνωση Σώματος Τακτικού στρατού. Το Σώμα αυτό, που εντάχθηκαν εθελοντές, Έλληνες και ξένοι Φιλέλληνες, οι λεγόμενοι μαυροφόροι, κατάφερε σημαντικές νίκες εναντίων των Τούρκων στην Πελοπόννησο.

Το Μάρτιο του 1822, ο Βαλέστρας φτάνει στο Λουτρό της Κρήτης με σκοπό να οργανώσει τα σώματα και τις πολεμικές επιχειρήσεις των επαναστατημένων.  Μόλις ένα μήνα αργότερα, στις  8 Απριλίου, θα οδηγήσει σε επιτυχία τους Κρήτες αγωνιστές, οι οποίοι με αρχηγό τον ίδιο και τους οπλαρχηγούς  Βουρδούμπα και Δεληγιαννάκη θα δώσουν νικηφόρα  μάχη με τους Τούρκους έξω από τον Κάστελλο  κοντά στο Ρέθυμνο.
 

Μελαμπιανοί οπλαρχηγοί στήνουν ενέδρα στον Χάνιαλη, αρχηγό των Τούρκων του Τυμπακίου και της Μεσαράς. Ο Αγάς με τριακόσιους Τούρκους, καλά εξοπλισμένους κατευθύνεται προς τις Μέλαμπες την ημέρα του Πάσχα. Στόχος του είναι να εκδικηθεί τους Μελαμπιανούς  για την επαναστατική τους δράση και σκοπεύει να κάνει αιφνιδιαστική επίθεση τη νύχτα του Πάσχα, περιμένοντας να βρει το χωριό με όλους τους κατοίκους του μαζεμένους και απροετοίμαστους.

Οι Μελαμπιανοί όμως ενημερώνονται για τα σχέδιά του, συσπειρώνονται με κατοίκους των γύρω χωριών του Αγίου Βασιλείου και οπλισμένοι στήνουν ενέδρα στη θέση Ροθιανό Ρυάκι κοντά στο χωριό Μέλαμπες. Σύμφωνα με παραδόσεις οι φρουροί που έχουν τοποθετηθεί για εποπτεία, αντιλαμβάνονται  μέσα στη νύχτα τους εχθρούς να πλησιάζουν από τις σπίθες που βγάζουν τα πέταλα των αλόγων που καλπάζουν πάνω στις πέτρες της ακτής. 

Οι Τούρκοι πλησιάζοντας ανυποψίαστοι, δέχονται το αιφνιδιαστικό, ισχυρό χτύπημα από τους επαναστάτες. Από τη σφοδρή σύγκρουση που ακολουθεί σκοτώνονται αρκετοί χριστιανοί- 120 σύμφωνα με πηγές, οι περισσότεροι όμως είναι Τούρκοι, μεταξύ των οποίων και ο επικεφαλής τους, ο Χάνιαλης. Οι εχθροί οπισθοχωρούν μπροστά στην απώλεια του αρχηγού τους και οι Κρήτες επαναστάτες πανηγυρίζουν τη νίκη τους. Μάλιστα, τοπικές παραδόσεις αναφέρουν ότι εξαιτίας αυτής της πανωλεθρίας οι Τούρκοι μετονόμασαν τη θέση αυτή σε Κακό Ρυάκι. Επίσης, άλλες παραδόσεις αναφορικά με τη μάχη λένε ότι ο Ιωάννης Ασουμάκης (Ασουμάνης) από την Κρύα Βρύση Αγίου Βασιλείου, που σκότωσε το Χάνιαλη, θεωρούνταν στο σπίτι του νεκρός. Εμφανίστηκε μετά την κηδεία του, ενώ του ετοίμαζαν όμως τα κόλλυβα για το εννιαήμερο μνημόσυνο, καβάλα στη φοράδα του Χάνιαλη και με μια μεγάλη μαντήλα στο λαιμό, προς μεγάλη έκπληξη και χαρά όλων.

Αξίζει τέλος να αναφερθεί ότι, στη μάχη αυτή πήραν μέρος οι μάρτυρες Μανουήλ, Γεώργιος, Αγγελής, Νικόλαος. 
 

Οι τούρκοι με εντολή των τριών πασάδων της Κρήτης: Οσμάν του Ρεθύμνου, Λατίν των Χανίων, Σερίφ του Ηρακλείου κατευθύνονται προς τα Σφακιά με σκοπό να χτυπήσουν τα κεφάλια της επανάστασης. 

Στο δρόμο συγκρούονται με τους επαναστάτες που τους έχουν στήσει ενέδρα κοντά στο Μοναστηράκι στις 9 Φεβρουαρίου. Οι αψιμαχίες διαρκούν όλη την ημέρα, χωρίς οι εχθροί να καταφέρουν να μετακινήσουν από τις θέσεις τους τους χριστιανούς. Το βράδυ ο Γεώργιος Τσουδερός μαζί με τον Σφακιανό Ρ. Βουρδουμπά δίνουν το σύνθημα για  γενική επίθεση:

«Απάνω ντως των μπουρμάδω». 

Οι Τούρκοι αιφνιδιάζονται και οπισθοχωρούν, ενώ πολλοί σκοτώνονται πέφτοντας στα χέρια των Κρητών. Τα πυρά παύουν προσωρινά όταν πέφτει πυκνό σκοτάδι.

Σκληρές μάχες δίνονται για 4 ημέρες, κατά τις οποίες χάνονται πολλά γενναία παλικάρια από την πλευρά των επαναστατών. Μια από τις μεγαλύτερες απώλειες  είναι ο θάνατος του Ρεθυμνιώτη οπλαρχηγού Μελιδώνη, ο οποίος σκοτώθηκε εμπλεκόμενος σε εμφύλια διένεξη, από το αδελφικό χέρι του Ρούσσου Βουρδουμπά. 

Ο χαμός του θα πυροδοτήσει αισθήματα δυσαρέσκειας και απογοήτευσης μεταξύ των αγωνιστών, σηματοδοτώντας και το άδοξο τέλος των συγκρούσεων. Τη δύσκολη αυτή στιγμή, ο Γεώργιος Τσουδερός, θα επιχειρήσει να σώσει την κατάσταση. Διατηρώντας την ψυχραιμία του θα προσπαθήσει με νουθεσίες να προλάβει τη διάσπαση των επαναστατών. Παρά το κύρος του όμως και το σεβασμό που αποπνέει η προσωπικότητά του, δεν θα μεταπείσει στους συναγωνιστές του να συνεχίσουν τη μάχη. Οι  άνδρες του αδικοχαμένου Μελιδώνη μετά την ταφή του αρχηγού τους φεύγουν για το Αρκάδι. Μετά από αυτό εγκαταλείπουν και οι υπόλοιποι τη μάχη ματαιωμένοι, με τελευταίους τους οπλαρχηγούς και  καπετάνιους που είχαν μείνει με τον Τσουδερό, οι οποίοι βλέποντας το μέγεθος του εχθρού οπισθοχωρούν προς τος Άγιο Βασίλειο.

Οι Τούρκοι, βρίσκοντας το Μοναστηράκι ανυπεράσπιστο, το καταλαμβάνουν ανεμπόδιστοι και γίνονται κύριοι του Αμαρίου.
 

Οι Τσουδεροί μαζί με τον  Μελιδώνη και τους οπλαρχηγούς Δελληγιανάκηδες  ενωμένοι κάνουν έφοδο λίγο έξω από το Ρέθυμνο. Οι τούρκοι βλέποντας την αιφνιδιαστική επίθεση, καταλαμβάνουν τη θέση Μπιριτζίκουλέ η Δελιγιωργιαννά, όπως ονομάζεται το μικρό ύψωμα στα Περβόλια, όπου φαίνεται ότι υπάρχει την εποχή αυτή, μικρό φρούριο και βρίσκεται πολύ κοντά στην πόλη. Μπροστά σ’ αυτόν τον κίνδυνο, σύμφωνα με τον Μουρέλλο, παίρνει μέρος και ο ίδιος Οσμάν Πασάς, ο οποίος μάλιστα σε κάποια στιγμή θα κινδυνεύσει από τους επαναστάτες. 

Η μάχη είναι σφοδρή και πολύωρη: «Κτυπιόνταν  με τις πιστόλες και τους πασαλήδες αφρισμένοι κι οι δύο από το πείσμα πάλευαν όλη την ημέρα έξω απ΄ το φρούριο προς το γυρογυάλι.» Τελικά, οι Κρήτες καταφέρνουν να απωθήσουν τους Τούρκους, τους οποίους αναγκάζουν να οχυρωθούν στη Φορτέτσα της πόλης. Στη συνέχεια, μην μπορώντας να μείνουν στα προχωρημένα αυτά σημεία, μαζεύουν όσα λάφυρα μπορούν, από αυτά που έχουν αφήσει οι εχθροί κατά την οπισθοχώρησή τους, και φεύγουν κατευθυνόμενοι νοτιοανατολικά προς την Άμνάτο.

Περίπου 2000 Τούρκοι με αρχηγό τον ατρόμητο Γλυμιδαλή συγκρούονται με τα σώματα των Γεώργιου Τσουδερού, Πέτρου  Μανουσέλη, Ανδρέα Μανουσέλη, Ρούσσου Βουρδουμπά, Μελιδώνη και Δεληγιαννάκη στην περιοχή Ακόνια του Βρύσινα.  Η μάχη έχει  ξεκινήσει από τις 13 Ιανουαρίου, με την ελληνική πλευρά να αριθμεί μόλις 700 τουφέκια, η οποία ωστόσο θα  καταφέρει να κρατηθεί και τελικά να υπερισχύσει. Οι συγκρούσεις ολοκληρώνονται με τον αποκεφαλισμό του επικεφαλής Γενίτσαρου από τον αδελφό του Σφακιανού οπλαρχηγού Πέτρου Μανουσέλη, τον Ανδρέα Μανουσέλη. «Να μπουρμάδες, τον Αρχηγό σας! Έτσα, θα πάτε ούλοι σας!» απειλεί ο τελευταίος τους εχθρούς, όπως αναφέρεται στις πηγές.

Οι Τούρκοι που για άλλη μια αφορά είχαν υποτιμήσει την αγωνιστικότητα των Κρητών, βλέποντας τον αρχηγό τους νεκρό, αποθαρρύνονται και οπισθοχωρούν αφήνοντας πίσω τους τ’ άρματά τους, έναν πολύτιμο θησαυρό για τους επαναστάτες. 

Στα τέλη του Οκτώβρη, μετά από αίτημα της Καγκελαρίας, καταφθάνει στο Λουτρό Σφακίων  ο Αφεντούλιεφ Κομνηνός στην Κρήτη, επιλεγμένος από τον Υψηλάντη, ως Γενικός Έπαρχος με την αρμοδιότητα να διοικήσει την επαναστατημένη Κρήτη.

Μετά το θάνατο του Ισμαήλ Κουντούρη, τη θέση του παίρνει ο αιμοσταγής Ντελή (Δελή) Μουσταφάς. Σε αντίποινα της συντριπτικής ήττας που υπέστησαν οι Τούρκοι στον Αη Γιάννη Καμμένο, ο νέος αρχηγός, με 300 Αμπαδιώτες και ενισχύσεις από το Ηράκλειο, καίει ανηλεώς τα χωριά της επαρχίας Αγίου Βασιλείου, τα οποία βρίσκει αυτή τη στιγμή ανυπεράσπιστα με τους επαναστάτες να βρίσκονται μακριά. Ο Μουρέλος σχολιάζει: «Βρήκε καιρό κι έγδυνε τα χωριά Κρύα Βρύση, Ακούμια και Μέλαμπες, σκοτώνοντας τους χριστιανούς που δεν πρόφταιναν να φύγουν». Στη συνέχεια προχωρώντας προς τον Κισσό καταστρέφει ολοσχερώς το Μοναστήρι του Αγίου Πνεύματος, ενώ από την εκδικητική του μανία δεν θα ξεφύγει ούτε ο Ηγούμενος, ούτε και οι 4 μοναχοί του, τους οποίους κατέσφαξε για παραδειγματισμό.

Όταν οι Κρήτες αγωνιστές μαθαίνουν τα γεγονότα δεν πτοούνται, αντιθέτως περνούν με ορμή και θάρρος στην αντεπίθεση, εμψυχωμένοι από την πρόσφατη νίκη τους και από τις παροτρύνσεις του Μελχισεδέκ: «Αδελφοί μου, η προχτεσινή νίκη ήταν η νεκρανάσταση των ελπίδων μας και ο πρόδρομος της ελευθερίας του έθνους μας. Αυτή τη στιγμή μια άλλη ευκαιρία μας παρουσιάζεται, να δοξάσωμε και πάλι τ’ άρματά μας και να μεγαλώσωμε τις ελπίδες, που άρχισαν να σηκώνουν τους σκλάβους αδελφούς μας.» 

Έτσι, στις 15 Ιουνίου του 1821 οι επαναστάτες κατατροπώνουν τους άνδρες του Δελή  Μουσταφά κοντά στο Σπήλι, στη θέση Καψαλέ, ενώ ο ίδιος ο επικεφαλής των Τούρκων, πιάνεται αιχμάλωτος από τον αδελφό του Μελχισεδέκ,  Ιωάννη Τσουδερό και αργότερα εκτελείται.

Το Σώμα της Μονής του Πρέβελη με αρχηγούς τους αδελφούς Τσουδερούς μαζί με άλλους Ρεθυμιώτες και Σφακιανούς αγωνιστές, κάνουν αιφνιδιαστική επίθεση τα ξημερώματα στο στρατό του Ισμαήλ Κουντούρη, στη θέση Αϊ-Γιάννης Καμμένος του Αγίου Βασιλείου. Ο Τούρκος Αγάς είχε συγκεντρώσει 600 Αμπαδιώτες Τούρκους και περίμενε ενισχύσεις από το Ηράκλειο και το Ρέθυμνο, με σκοπό να κάνει έφοδο στα Σφακιά, για να πιάσει τους οπλαρχηγούς και να τους μεταφέρει  στο Ρέθυμνο. Το σχέδιο όμως του τελευταίου θα ανατραπεί.

Στη σφοδρή μάχη που ακολουθεί σημειώνονται πολλές απώλειες από την πλευρά των Τούρκων, ενώ ο θάνατος του «περιβόητου» αρχηγού τους Κουντούρη θα οδηγήσει τους εχθρούς σε άτακτη φυγή. Επικρατεί πανικός. Στρατιώτες που έχουν επιβιώσει εγκαταλείπουν τη μάχη πανικόβλητοι και πετούν τα όπλα τους, αφήνοντας πολύτιμα λάφυρα στους Κρήτες «ικανά να οπλίσουν σχεδόν όλους τους άοπλους ραβδούχους», όπως σχολιάζει ο Μουρέλλος.

Η πρώτη αυτή νίκη μετά την επίσημη κήρυξη της επανάστασης προκαλεί ενθουσιασμό στους επαναστατημένους και ταυτόχρονα ενθαρρύνει πολλούς αμέτοχους ακόμα, ραγιάδες του νησιού, να πάρουν μέρος στον Αγώνα.

Οπλαρχηγοί της επαρχίας Σφακίων συγκεντρώνονται στο μοναστήρι της Παναγίας της Θυμιανής στους Κομιτάδες Σφακίων και κηρύσσουν επισήμως την Επανάσταση σε όλο το νησί. Γι΄ αυτό μάλιστα και η Μονή έχει ονομαστεί Αγία Λαύρα της Κρήτης. Εκεί επιλέγεται μια επιτροπή Αγώνα, η Καγκελαρία, η οποία αναλαμβάνει τη διεύθυνση της επανάστασης, κέντρο της οποίας ορίζονται τα Σφακιά. Οργανώνεται σχέδιο και δίνονται αρμοδιότητες στους οπλαρχηγούς.

Φτάνοντας στη Μονή Ασωμάτων ο Μελχισεδέκ ενώνεται με τα αδέλφια του Γεώργιο και Ιωάννη Τσουδερό και συγκροτούν το ένοπλο σώμα της Μονής του Πρέβελη, το οποίο συνίσταται από 30 καλόγερους και αρκετούς (160 περ.) λαϊκούς από τα γύρω χωριά. Όλοι μαζί κατευθύνονται προς τα Σφακιά. Σύμφωνα με τοπικές παραδόσεις, φτάνοντας στο Ροδάκινο, στον Αϊ-Γιώργη τον Μεθυστή, στο ύψωμα Κουρκουλός, ο ηγούμενος Μελχισεδέκ  τελεί  Θεία Λειτουργία, ευλογεί τα όπλα των αγωνιστών και υψώνει στο σημείο αυτό την πρώτη επαναστατική σημαία. Τα γεγονότα μεταφέρονται γρήγορα στα Σφακιά και μέσα σε λίγες ώρες οι γειτονικές επαρχίες Αποκόρωνα, Κυδωνίας, Σελίνου, Κισάμου, Ρεθύμνου, Αμαρίου και Αυλοποτάμου βρίσκονται σε ετοιμότητα.

Στο μεταξύ, το πρωί της ίδιας ημέρας ο Ισμαήλ βρίσκει τη Μονή Πρέβελη  άδεια από καλόγερους. Διαπιστώνοντας ότι έχει αποτύχει στην αποστολή του, παίρνει εκδίκηση με βίαιο τρόπο. Καταστρέφει το Μοναστήρι και την περιουσία του, αρπάζει ό,τι μπορεί και σκοτώνει με αποτρόπαιο τρόπο τους ανήμπορους αδελφούς που είχαν μείνει πίσω.

Στον Κώδικα της Μονής σώζεται σχετικό χωρίο που αναφέρεται στην επίσκεψη του Κουντούρη: «…Όθεν εισήλθεν ανεδώς και εις το παρόν Ιερόν Μοναστήριον Πρέβελη και εδιέτριψε μερικάς ημέρας, εν καιρώ δε της αυτών φυγής δια προσταγής αυτού έβαλαν στιαν εις το Μοναστήριον και εκάη ο Ναός του Τιμίου Προδρόμου, ακολούθως και εις τα δύο γουμένικα και οκτό οντάδες, δίο ελαιοτριβία, τέσσαρα μουσαφιρόσπιτα, οκτώ κελλία καλογέρικα και λοιπά. Όλα ταύτα κετέκαυσεν εντελώς.»

Μετά τον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε  τον Απρίλιο του '21, ο Μελχισεδέκ Τσουδερός, Ηγούμενος της Μονής του Πρέβελη, μπαίνει στο στόχαστρο των Τούρκων, αφού η μεταξύ τους αλληλογραφία έχει πέσει στα χέρια των τελευταίων. Ο Ισμαήλ Αγά Κουντούρης, μετά από διαταγή της Υψηλής Πύλης, αναλαμβάνει να συλλάβει το Φιλικό ηγούμενο μαζί με τους καλόγερους και να τους απαγχονίσει.

Έτσι, στις 23/05 έρχεται στο μοναστήρι με 300 Αμπαδιώτες Τούρκους και για να μην κινήσει υποψίες ζητάει από τον Ηγούμενο να του παραδώσει τα όπλα της Μονής. Ο Μελχισεδέκ προετοιμασμένος για την επίσκεψη, αποπροσανατολίζει τον Κουντούρη, στον οποίο δηλώνει ότι η Μονή δεν έχει όπλα, ενώ προσφέρει στον ίδιο και στους άντρες του πλούσια φιλοξενία. Το βράδυ όταν οι Τούρκοι από το γερό φαγοπότι κοιμούνται, ο Μελχισεδέκ με απόλυτη μυστικότητα και χωρίς ολιγωρία κρύβει τα ιερά κειμήλια της Μονής και στη συνέχεια μαζί με 30 καλόγερους και 6 φορτία οπλισμό, τα οποία είχε εγκαίρως προμηθευτεί, κατευθύνεται προς τη Μονή Ασωμάτων που βρίσκεται σε κοντινή απόσταση.